Klimaatbeleid legt een bom van potentiële onvrede onder de democratie, die toch al onder druk staat. Hoe voorkomen we een toekomst met meer hitte en minder democratie? Dat is de vraag die ik jammer Mommers. Ik schrijf voor De Correspondent al een tijdje over klimaatverandering de komende tijd ga onderzoeken. Volgens mij is het namelijk de vraag hoe we zowel de democratie in stand houden als de aarde leefbaar houden. En in dit verhaal wat ik nu ga voorlezen, wil ik vertellen waarom dat volgens mij de belangrijkste vraag of een van de belangrijkste vragen van dit moment is en wat ik van plan ben te gaan onderzoeken.

Hier komt die. De huidige democratie is niet opgewassen tegen de klimaatcrisis, maar het is juist democratie die we van klimaatverandering proberen te redden. Zie hier een van de grootste dilemma's van de 21ste eeuw. Niemand wil wonen in een klimaat dictatuur. Tegelijkertijd heeft de democratie geen toekomst. Op een steeds warmere aarde. Hoe houden we de aarde leefbaar en onze democratie in stand? Dat ga ik onderzoeken als jullie correspondent democratie en klimaat. De afgelopen vijf jaar was ik als correspondent klimaat en energie vooral bezig met de vraag hoe we onze uitstoot zo snel mogelijk naar beneden kunnen krijgen.

Nu beschouw ik klimaatopwarming tegengaan nog steeds als een van de grootste opdrachten van onze tijd. Maar ik ben me ook gaan realiseren dat de strijd voor een leefbare aarde alleen zin heeft als die hand in hand gaat met de strijd voor een meer democratische samenleving. Natuurlijk, ook zonder democratie zijn er goede, zelfs existentiële redenen om de natuur te willen beschermen, maar alleen als ze de democratie versterken terwijl we dat doen, komen we terecht in een wenselijke toekomst. Een toekomst waarin de ecologische vernietiging is gestopt en we zeggenschap hebben over ons eigen leven.

Op dit moment dreigen we beiden te verliezen. De leefbare aarde en de democratie. Steeds meer landen gaan de Verenigde Staten achterna, waar mensen het niet alleen oneens zijn over het beleid, maar over de werkelijkheid als zodanig. Ook in Nederland koersen we af op een samenleving waarin je niet alleen binnen bij de airconditioning moet schuilen voor de steeds frequentere hittegolven, maar waarin je gesprekken daarover ook beter kunt vermijden. Als je geen ruzie wil, een samenleving waarin onenigheid over het klimaatbeleid de zoveelste druppel is in een emmer die toch al overliep van wantrouwen, verontwaardiging en verdeeldheid.

Het is inmiddels een cliché om te zeggen dat de democratie er slecht aan toe is. Maar het is wel waar. De afgelopen zeventig jaar is in bijna de hele westerse wereld. De opkomst bij verkiezingen gedaald. Steeds minder mensen zijn lid van politieke partijen. Vertrouwen in politici is ver te zoeken. De afgelopen decennia zijn veel gevestigde democratieën uitgehold. Er mag nog gestemd worden, er is nog vrije pers. Maar hoge verwachtingen over bestuur door het volk hebben plaatsgemaakt voor boosheid over een systeem dat oneerlijk is, omdat het rijke geluksvogels alleen maar rijker maakt en achterblijvers als misbaksels wegzet.

In Nederland is het vertrouwen in de politiek nog relatief hoog, maar ook hier staat de democratie onder druk, onder meer omdat lang niet iedereen zich vertegenwoordigd voelt door politici. Ondertussen voelen de politici zich vaker en ernstiger bedreigd. Wat een veeg teken is voor ons vermogen het geweldloos met elkaar oneens te zijn. En dezelfde kapitalistische wereldeconomie die de ongelijkheid almaar doet groeien en daarmee de democratie verder onder druk zet. Put ook de aarde steeds verder uit. Geen gekozen politieke leider heeft er een adequaat antwoord op.

Sterker nog, wie zelfs maar het begin van een antwoord durft te geven, zet zijn politieke carrière onmiddellijk op het spel. Denk aan de Franse president Emmanuel Macron, die met n klimaat maatregel een verhoging van de accijns op benzine een enorme tegenbeweging van zogenoemde gele hesjes op de been kreeg. Of denk aan shirt grote Kamerlid van D66 die suggereerde dat de veestapel gehalveerd moet worden, wat voor honderden veehouders genoeg reden was om snelwegen te blokkeren en provinciehuis te barricaderen. De achterliggende logica wreekt zich nu al decennia, hoewel gekozen leiders al zeker dertig jaar weten hoe gevaarlijk klimaatopwarming is, is het ze niet gelukt er grip op te krijgen.

De economie ging voor, de verontwaardiging regeerde niet de lange termijn. De volgende verkiezingen moesten worden gewonnen. Kortom, een representatieve democratie die we nu hebben, is niet in staat gebleken de klimaatcrisis op te lossen. Het gevolg is dat we af koersen op een onleefbare aarde. Niet van vandaag op morgen, maar stapje bij beetje bosbrand na bosbrand. Hitterecord naar het record. De crisis schrijdt voort met elke ton uitgestoten CO2. Een beetje verder onverbiddellijk. Natuurlijk is klimaatopwarming niet het enige milieuprobleem dat om onze aandacht schreeuwt.

Luchtvervuiling, het uitsterven van andere diersoorten. De kap van regenwoud. Al deze problemen confronteren ons met de ecologische grenzen van de aarde. We leven op een planeet, het leven hier kan stuk. Tegelijkertijd is het antwoord op deze ecologische crisis ook ontzettend ingrijpend. Het heeft gevolgen voor hoe we wonen en waar we ons geld aan uitgeven, voor wat we eten en hoe we onze energie produceren. De klimaatcrisis vraagt niet om een kleine beleidswijziging, maar om een transformatie van de maatschappij.

En eigenlijk vraagt de klimaatcrisis helemaal niets. Ze eist als we verdere ontwrichting van het klimaat willen voorkomen, dan moeten we ingrijpende verandering omarmen. Dan moeten we eind stoppen met vliegen en stoppen, met vlees eten en minder spullen kopen. En de benzineauto weg toen en van het gas af en de industrie ombouwen en de landbouw verduurzamen en en en en. Enzovoort. En daar zit de pijn. Want dat betekent dat de vijfenzeventig democratieën die de aarde telt, moeten leren omgaan met dwang.

Dat staat op gespannen voet met een samenleving waarin individuele vrijheid als hoogste goed wordt gezien. Het uitgangspunt van de liberale democratie was en is nog altijd dat het individu beschermd moet worden tegen dwang. Maar het feit dat de mensheid tegen de ecologische grenzen van de aarde aan beukt, dwingt ons nu tot actie. We zijn beland in een situatie waarin de klimaatwetenschap ons dictaten geeft. We hebben de vrijheid om deze dictaten te negeren, zoals we de vrijheid hebben om in een ravijn te springen.

Het mag, het gebeurt, maar het is niet verstandig. De klimaatcrisis stelt ons dus voor een unieke uitdaging. Hoe organiseren we de ingrijpende transformatie van onze samenleving die nu noodzakelijk is zonder de kernwaarden van onze democratie te ondermijnen? Hoe gaan we ons verlangen naar vrijheid combineren met de realiteit van harde ecologische grenzen? Hoe kunnen we onszelf op democratische wijze verplichten te doen wat nodig is? Dat is de grote uitdaging waar we nu voor staan. En voor de goede orde niet iedere vorm van dwang is ondemocratisch.

Het inperken van bepaalde vrijheden, de vrijheid om goedkoop naar Ibiza te vliegen bijvoorbeeld is te verdedigen als dat anderen grotere vrijheden beschermt. De vrijheid bijvoorbeeld om je kinderen op te voeden zonder dreigende klimaat rampen. Maar hoe organiseren we dat? Dat is de vraag. Sterk versimpeld? Zijn er vier toekomstscenario's? Is een toekomst zonder democratie, maar met opwarming? Dat is een onvrije samenleving die ook nog eens onleefbaar heet is, zeg maar de toekomst van Saoedi-Arabië. Een andere optie is geen democratie en ook geen opwarming.

Dat is eigenlijk wat je krijgt. Als je de weg van China volgt, een land dat best ambitieus klimaatbeleid voert. Dan krijg je dus een klimaat dictatuur waarin de opwarming beperkt is. Maar de vrijheid verloren. De derde optie is wel democratie en wel opwarming. Dat is ook rampzalig. De enige optie die we willen. Is wel democratie en geen opwarming, maar je ziet dus dat drie van de vier wegen leiden naar ellende. Bijna alle wegen leiden weg van de democratie.

Waar ik me als correspondent democratie en klimaat nu als eerste op wil gaan richten, is de wisselwerking tussen democratische en ecologische achteruitgang. Er is namelijk veel reden om aan te nemen dat de representatieve democratie niet alleen ontoereikend is om de klimaatcrisis te stoppen, maar ook zelf verder onder druk komt te staan door diezelfde crisis. Ga maar na. De polarisatie over het klimaat neemt toe. 32 procent van de Nederlanders is het eens met de stelling dat nog steeds niet overtuigend is aangetoond dat het gebruik van fossiele brandstoffen grote invloed heeft op het klimaat.

Vier jaar geleden geloofde 19 procent dat. Een andere reden om aan te nemen dat de democratie verder onder druk komt, gaat over geld. Huishoudens en het mkb dragen relatief veel bij aan het klimaatbeleid, terwijl grote vervuilers naar verhouding juist weinig betalen en de rijkste consumenten het meeste van duurzame subsidies profiteren. Denk aan gesubsidieerde Tesla's. Nog een reden meer druk op de democratie. Burgers mogen nog wel stemmen, maar hebben verder nauwelijks zeggenschap over het klimaatbeleid. De regionale plannen voor de inpassing van wind en zonne energie worden veelal gemaakt door ambtenaren en consultants en missen daardoor democratische legitimiteit.

De overheid voert nauwelijks regie over de inrichting van het landschap, terwijl woningbouw, landbouw, natuur, energie, industrieën en bedrijven met elkaar wedijveren om dezelfde schaarse ruimte. Verdere verrommeling van het landschap dreigt met windmolens en zonnewijzers als mikpunt van conflict. Veel natuur en klimaatbeleid tenslotte komt uit Europa, dat kampt met een democratisch tekort. Genoeg voedingsbodem voor ongenoegen dus. Als we de omwenteling naar duurzaamheid niet beter democratischer organiseren, zal deze onvrede alleen maar toenemen naarmate het klimaatbeleid meer gaat kosten en mensen harder raakt als wijken van het gas af moeten bijvoorbeeld.

Dat zou het verlangen dan weer voelen naar een sterke leider die ofwel het klimaatbeleid door duwt, ofwel het van tafel veegt. Kan het ook anders? Dat is de vraag kunnen we ons aan deze logica ontworstelen en zo wel een stabiel klimaat als een werkende democratie behouden, wetend dat we ze allebei nodig hebben voor een leefbare toekomst? Ik geloof als we dat willen, dat we dan moeten kiezen telkens weer voor meer democratie. Als we echt zeggenschap willen over onze toekomst, als we echt een kans willen maken om de opwarming en de uitsterving effectief aan te pakken, dan moeten we nieuwe vormen van democratische besluitvorming gaan omarmen.

Eens in de vier jaar stemmen is niet genoeg. Dat is geen zeggenschap en het is ook geen echte democratie. Het is namelijk bestuur door een politieke elite, niet door het volk zelf, alleen door de democratie te hervormen. Geven we haar een toekomst en daarmee onszelf en het goede leven waar het ons allemaal om te doen is. N Veelbelovende eerste stap is het direct betrekken van representatieve groepen burgers via burgerbegroting en of burger beraden. Dit type deliberaties, de democratie, haar gewoon een vernieuwing van democratie is geen vervanging van het parlement of van de gemeenteraad.

Het is een aanvulling op het huidige politieke bestel. Het idee hierachter is dat als je een dwarsdoorsnede van de samenleving in een zaal bij elkaar zet en ze alle feiten over de opwarming en andere economischecrisis voorlegt, ze vanzelf tot de conclusie zullen komen dat ingrijpende veranderingen nodig zijn en dat ze vervolgens voorstellen kunnen doen die verder gaan dan wat de gevestigde politiek kan of wil bedenken. Kan dit ook in Nederland werken en zo ja, onder welke voorwaarden? Daar ga ik me de komende tijd ook verder in verdiepen.

Je bent van harte uitgenodigd om mijn ontdekkingstocht in de wereld van nieuwe democratie en beter klimaatbeleid te volgen. Het belooft een hobbelige rit te worden. Heel veel bedankt voor het luisteren. Wil je mijn zoektocht naar echte democratie en een leefbare aarde volgen? Ga dan naar De Correspondent Puntenloos Lash Jelmer Mommers en meld je aan voor mijn nieuwsbrief. Ben je nog geen lid van De Correspondent, dan kun je dat wel worden op De Correspondent Panel. En dan maak je het type journalistiek wat ik net heb voorgelezen.

Mogelijk dank je wel. En tot volgende keer.