Beste luisteraar, mijn naam is Jack-Op Prantl en ik ben audio redacteur voor De Correspondent. Je kunt zo direct luisteren naar een stuk van Markse van onze correspondent politiek, dat al eerder verscheen op De Correspondent. Het stuk wordt opnieuw gepubliceerd in onze serie klassiekers. Dit zijn stukken waarvan we denken dat ze een blijvende relevantie hebben en waar we gewoon erg trots op zijn. Mark zal je zelf vertellen waar het stuk over gaat. Ik ben Marc Schavan en ik schrijf voor De Correspondent over politiek.

Het verhaal dat ik jullie gaan voorlezen komt uit ons boek. Dit was het nieuws niet dat op 25 september 2018 verschijnt bij De Correspondent. Het verhaal gaat over onze democratie. Als je kijkt naar allerlei landen, niet eens zo heel ver rijden van hier. Dan loopt Nederland op rolletjes. Maar als je wat beter kijkt, dan draait dit land op veel fronten door en zijn de onbeheerste krachten waar het parlement vaak alleen in naam tegenspel aan geeft. Dat gaat over meer dan de afschaffing van de dividendbelasting.

Ik denk dat iedere burger op zijn of haar terrein tegenwicht moet gaan bieden om de democratie in leven te houden. Den Haag Ze luisteren niet. Ze hebben het over zichzelf. Ze denken aan hun volgende baantje en ze weten zelden waar het echt over gaat, blijkt als je jezelf beter in een onderwerp thuis bent. Allemaal begrijpelijk en vaak waar, maar geen reden de politiek dan maar de rug toe te keren. Democratie is regering van het volk voor het volk door het volk, zei de Amerikaanse president Abraham Lincoln al.

Maar wat hebben de Perdieus pepers, de afschaffing van de dividendbelasting, de affaire rond oud VVD voorzitter Henry Keizer, de klimaat tafels zonder keuzes en het leggen van steeds meer file bevorderend asfalt na jaren van verwaarlozing van het spooronderhoud. Dan wel met elkaar gemeen dat de politiek een carrièrestap is geworden. Dat het parlement zijn eigen rol niet scherp ziet en geen tegenwicht biedt tegen krachten van bestuurlijke mode en de markt, weet alles beter denken. Hoe cynisch we ook zijn geworden, in de woorden van Lincoln schuilt ook nu nog onze opdracht als burgers te zorgen dat besluitvorming democratisch tot stand komt.

Niet om iedereen zijn zin te geven, wel om te zorgen dat het verkeer op de nationale invoegstrook die parlementaire democratie heet, rekening blijft houden met alle levens en gevoelens die in Nederland bestaan. Ook die van minderheden om te zorgen dat hier niemand de baas is. De vorige Nationale ombudsman, Alex Brenninkmeijer, formuleerde het probleem in 2012 duidelijk. De vertrouwde scheiding der machten bestaat in Nederland eigenlijk niet meer. De trias politica met aparte rollen voor wetgeving, bestuur en rechtspraak is bijna verworden tot een unitas politica van drie machten naar n machts klont.

Onze vertegenwoordiger democratie is in nood. De boodschap was helder en alarmerend. Het parlement functioneert niet goed. Het brengt de wil van burgers gebrekkig over en controleert de regering onvoldoende bij de uitvoering van het beleid en de rechtspraak staat steeds meer onder druk. Het werd de boodschapper buitengewoon kwalijk genomen. Onverschilligheid was zijn straf. Halverwege zijn tweede termijn als Nationale ombudsman in januari 2014, werd Brenninkmeijer lid van de Europese Rekenkamer in Luxemburg. Tot opluchting van Den Haag. Want hoe werkt het in Nederland zonder dat het in de grondwet staat?

Hebben we van oudsher drie gescheiden machten de uitvoerende, de wetgevende en de rechtsprekende. De Franse rechter en politiek filosoof Montesquieu schreef al in de achttiende eeuw over het belang van evenwicht tussen deze machten. In Nederland heeft oud vicepresident van de Raad van State Herman Tjeenk Willink in jaarverslagen, toespraken en als informateur bij herhaling gewezen op de noodzaak van een krachtig van de regering, onafhankelijk parlement en een dito rechterlijke macht. Sinds zijn werk als regeringscommissaris voor de reorganisatie van de Rijksdienst ben ik met hem daarover in een doorlopend gesprek geweest.

In onze parlementaire democratie is de uitvoerende macht in handen van een kabinet dat wordt aangewezen door een deel van het parlement, meestal een meerderheid. De Nederlandse kiezers wijzen zo de uitvoerende macht aan. Heel indirect, want er zit een onnavolgbare formatie periode tussen de black box van de Nederlandse democratie. In die vorming van een kabinet door de Kamer schuilt de verklevingen tussen parlement en regering en die is alleen maar erger geworden sinds de politieke fracties in de Tweede Kamer zo klein en talrijk zijn geworden dat er inmiddels vier nodig zijn om een krappe meerderheid achter een coalitie te krijgen.

Omdat de deelnemende partijen vaak tot elkaar zijn veroordeeld zonder dat ze veel politieke affiniteit met elkaar hebben, wordt het onderlinge wantrouwen voor één regeerperiode gestold. In een gedetailleerd regeerakkoord. Het is net een stapel mikado stokjes. Zodra je een afspraak aanraakt, beweegt een ander stokje en ben je het beurt kwijt. Het gevolg de parlementaire meerderheid kan geen fundamentele kritiek uitoefenen op de plannen van de regering, noch op de uitvoering van het beleid. Wetgeving is vooral een verlengstuk van het afgesproken beleid.

Op de kwaliteit is vaak het nodige aan te merken. Waarvan de coalitiepartijen zul je dat niet snel horen. Nog een gevolg saaie en kritiekloze Kamerdebatten. Opeenvolgende coalities hebben zich verzet tegen een wetsvoorstel om wetten aan de grondwet te kunnen toetsen bij een onafhankelijk constitutioneel hof. We maken zelf wel uit of onze wetten voldoen aan de grondrechten, is de gedachte. De oppositie mag natuurlijk zeggen wat ze wil, maar kan niet rekenen op gehoor. Het parlementair debat is er bleek door geworden weinig beginselen, weinig maatschappijvisie en veel relletjes over personen en uit de hand gelopen projecten.

Daarom zijn Kamerdebatten vaak zo onnoemelijk saai en voorspelbaar. Het tweede probleem, de verklevingen van kabinet en parlement, is in de praktijk nog groter, ook op punten die niet in het regeerakkoord zijn geregeld, bestaat een vrij brede overeenstemming tussen het kabinet, de coalitiepartners en de oppositiepartijen die hun regeer rijpheid willen tonen door, zoals dat heet, hun verantwoordelijkheid te nemen. Met de tussen de ministeries roulerende bovenlaag van rijksambtenaren vormen zij die Haagse bubbel. Die toppen ambtenaren belichamen samen een soort gemiddelde van de bestuurlijke modes in Nederland.

Specifieke kennis op het gebied van het departement waar zij een tijdje werken. We zitten ze meestal niet. Zij sturen processen aan en spreken ene rijx management taal. Ze trachten hun politieke bazen uit de wind te houden en voeden hen met financieel gedreven redeneringen die vaak een onderhuidse ideologische logica bezitten. Die Haagse bubbel kan bestaan en functioneren omdat veel partijen hun imago verschil koesteren. Maar in feite weinig diepgaande principiële verschillen van meningen hebben ze zien regeren als een management activiteit. Ze zijn het er wel over eens dat er zoveel mogelijk kansen op goede zorg voor iedere burger moeten zijn om haar een voorbeeld te noemen.

De punten van discussie gaan over hoe ze dat het beste kunnen realiseren. Een prijsbrekers hier, een toeslag daar. De heftigste Kamerdebatten gaan over details van uitvoering, kwesties of persoonlijke misstappen. Een ontsnapte tbs'er vliegveld Lelystad. Slechte munitie in Mali. Een fractievoorzitter die ergens een stekker uittrekt. Verlaging van het dividendbelasting. Niet het principe, het doel of de verwachte effectiviteit. Maar wie beïnvloedde wie? Laat staan wat er nog meer met die 1,9 miljard per jaar kan worden gedaan?

Een klassiek voorbeeld in het genre uitvoering problemen is de administratie en de uitbetaling van persoonsgebonden budgetten voor langdurige zorg, de zogenaamde pgb's. Die verloopt niet soepel. Er was misbruik en toen werd er een regeling ingewikkelder gemaakt. Daarna ontstonden enorme achterstanden. De staatssecretaris beloofde in 2015 en 2016 en 2017 beterschap. Hij verving de directeur van uitkeringsinstantie de Sociale Verzekeringsbank door een carrière ambtenaar, die inmiddels al weer verder is met zijn loopbaan. En toen rapporteerde de Algemene Rekenkamer in mei 2018 dat het met de pgb's nog steeds niet goed loopt, zoals veel ontvangers al jaren weten.

Maar de pers vond het inmiddels te ingewikkeld. De Kamer sloeg niet aan. En zo komen we op het derde probleem. De Kamer dijn te vaak mee op de golven van verontwaardiging in het nieuws. Daarna de belangstelling snelweg. Kamerleden worden door hun partijen afgerekend op zichtbaarheid. De Kamer wil graag meebesturen, maar ziet in veel gevallen geen kans dat effectief te doen. Afhankelijk Asse is van de informatie en de oplossing richting die de regering met overmacht aanbiedt. De Kamer miste ondersteuning en de focus om vergaande voorstellen tijdig er te beoordelen.

Dat blijkt vaak pijnlijk. Bij parlementaire enquêtes. Het parlement komt zichzelf daarbij regelmatig tegen. Dergelijke enquêtes leggen niet alleen bloot hoe de beleidsvoorbereiding op ministeries tekortschoot, maar ook hoe de Kamer jarenlang genoegen nam met de bewust te optimistische voortgang berichten van de bewindslieden. Een bekend voorbeeld is de enquête over de rampzalige aanleg en exploitatie van de hogesnelheidslijn. Die kwam zo dichtbij het eigen onvermogen dat de bewuste Kamercommissie er voor terugdeinzen de gang van zaken werkelijk te benoemen en te analyseren.

Dat was des te pijnlijker omdat de Algemene Rekenkamer al bij herhaling had gewezen op de wankele aannames bij de aanbesteding van de aanleg en het rollend materieel. De bekende Fyra treinen. Het is niet zo dat leden van de Tweede Kamer zitten te niksen. Ze worden door iedereen gemaild, gebeld en via sociale media bestookt. Kamervoorzitter Kaddish Arib waarschuwt dat veel leden overbelast zijn en dreigen vroegtijdig op te stappen. Ze klaagt regelmatig wanneer weer een Kamerlid het vertrouwen van zijn of haar kiezers teleurstelt en tussentijdse uitwijk naar beter betaald en of rustiger werk.

De veelheid aan ingewikkeldheid, dat is het vierde dilemma, is groot. Zelfs leden van grotere fracties hebben heel wat lastige en complexe onderwerpen op hun bord. Al tijden wordt geklaagd over de beperkte ondersteuning die ze hebben. De Tweede Kamer heeft intussen rond de 600 medewerkers die zorgen voor hulp bij wetgeving, kennis en automatisering, maar toch is het gemiddelde Kamerlid een eenpitters met één rechterhand. Gevolg is dat meestal een fractielid zich in een kwestie verdiept. In zekere mate.

De overige stemmen wat de zogenaamde specialists stemt. De Kamer bestaat dus meestal uit een handjevol fractiespecialisten. Ministers sturen de Kamer via die bevriende fractiespecialisten, maar soms sturen de fractiespecialisten de minister. Denken aan Kamerlid ARD van der Steur, die minister Ivo Opstelten van Justitie hielp een bewust vage brief aan de Kamer te schrijven over de geheime deal die officier van justitie en later staatssecretaris Fred Teeven sloot met een veroordeelde drugshandelaar. Van der Steur hield de hand van de minister vast, terwijl een Kamerlid de minister hoort te controleren.

De verklevingen van kabinet en parlement. De Haagse bubbel, het meedeinen op de media, hypes en de veelheid en complexiteit van de dossiers. Al deze ontwikkelingen hebben ervoor gezorgd dat we Nederland een stelsel hebben waarin Kamer en regering één macht vormen, zoals gemeenten vroeger wethouders hadden die voortkwamen uit de gemeenteraad en daar ook lid van bleven. Als onafhankelijke tegenmacht heeft het parlement aan gezag ingeboet. Dat geldt ook voor de Eerste Kamer, die zeker sinds coalitie steunen op krappe meerderheden in de Tweede Kamer, net zo goed met handen en voeten zijn gebonden aan de coalitie van het moment.

Terwijl de Eerste Kamer graag enige onafhankelijke wijsheid claimt, plus een scherp oog voor de samenhang en de uitvoerbaarheid van wetten. Deze tendens leidde de door de wol geverfde waarnemer van de Nederlandse parlementaire democratie, Trouw columnist Hans Goslinga, de onlangs toe om te concluderen. Ik citeer De echte zorgwekkende tendens is dat het parlement als zelfstandige macht en als politieke arena aan betekenis verliest. Einde citaat. Goslinga betrok bij zijn oordeel niet eens een democratisch airshows dat al enige jaren worden uitgesproken door Arno Visser, president van de Algemene Rekenkamer.

Hij wijst erop dat steeds meer door het rijk geïnde belastingen worden uitgegeven door andere instanties dan de Rijksoverheid. Maar liefst tweederde van de door het rijk geïnde belastingen worden besteed door gemeenten en provincies, zelfstandige instanties als scholen, politie, het ujv, de sociale fondsen en de EU. De trias politica die niet in de grondwet staat, maar waar de Nederlandse staatsinrichting wel van doordrenkt is, verwordt steeds meer tot een Dukas politica, schreef Brenninkmeijer. Om eraan toe te voegen en ik citeer meer en meer, blijkt echter dat de onafhankelijke functie van de rechter, de Raad van State als rechter en als wetgeving ze adviseur, de Algemene Rekenkamer en de Nationale Ombudsman als toetsen de instanties onder druk is komen te staan.

Einde citaat. Tegenwicht is niet welkom in politiek Den Haag en de hoogste adviescollege, ze hebben steeds meer het gevoel dat ze in het luchtledige praten, terwijl de rechtspraak in de bubbel wordt gezogen. Men praat geroutineerd en aardig over de noodzaak van checks and balances een Engelse term is altijd een soort argument, maar is al jaren een sluipend proces, gaande van ondermijning van tegenwicht. Er zijn nog heel wat adviesraden, vaak samenvoegingen van weinig kostende adviesraden van deskundigen. Maar de regering heeft lange tanden en probeert af te komen van wettelijke verplichtingen om op adviezen te reageren.

De bubbel bestelt liever rapporten bij bureaus die volgens het men vraagt en wij draaien princiepe adviseren. Wie de privatisering van de energiebedrijven, de aanleg van de hogesnelheidslijn, de gelijktijdige decentralisatie en schaalvergroting van de jeugdzorg en meer ingrijpende beleids trajecten overziet, komt op sleutelmomenten adviezen van particuliere bureaus tegen die het al bepaalde beleids doel vaak bezuiniging en kwaliteitsverbetering van gelegenheids argumenten voorzien. Het was een kwestie van tijd voordat de bestuurlijke parlementaire monoliet ze ging bemoeien met de onafhankelijke rechtspraak, de derde zelfstandige pijler van de Trias, inmiddels dus Dukas politica.

In het management denken past het om de rechtspraak als een productieproces te zien. Dus werd de Raad voor de Rechtspraak ingesteld, die binnen strikte financiële kaders van het ministerie van Veiligheid en daarna pas Justitie de rechterlijke kaart van Nederland moest herscheppen. Terwijl iedereen graag de laagdrempelige toegang tot de rechter een grondrecht bezingt, werd een groot aantal rechtbanken samengevoegd. Vergeten verhuiskosten en de blijvende reiskosten voor de rechtzoekende. Maar hoe toegankelijk is een rechtbank in Breda voor iemand uit Middelburg? En hoe logisch is het dat één van de vijf gerechtshoven Arnhem Leeuwarden is gaan heten en de omliggende provincies omvat?

Rechters zijn loyaal aan het rechtssysteem en een roeping onafhankelijke rechtspraak te leveren, maar ze hebben zich bij verschillende gelegenheden georganiseerd om te protesteren tegen de fabrieksmatige organisatie van hun werk. Ze voelen zich steeds meer kippen in een legbatterij, gingen bij herhaling de straat op en publiceerden uiterst kritische manifesten. Johan Rudolph Thorbecke noemde al het belang van evenwichten in het staatsbestel. Er was een tijd dat de koning en de aristocratie in toom moesten worden gehouden door gekozen volksvertegenwoordigers en de rechterlijke macht.

Nu is het de Haagse consensus die vraagt om tegenspraak. Omdat de meeste Kamerleden en de partijen waar ze uit voortkomen geen kans zien deze heilloze logica en de bijbehorende praktijk te benoemen en te corrigeren, zal druk van buitenaf nodig zijn. Niet om het parlement te ondermijnen, maar om het te laten terugkeren naar zijn werkelijke taak. Wij burgers zullen parlementariërs met alle mogelijke middelen tot de orde moeten roepen. Dat is veel werk, burgerschap begint een dagtaak te worden. Maar ook de velen die tijdelijk of blijvend zonder betaald werk zijn, kunnen uiterst zinvol werk doen voor de gemeenschap door op lokaal, regionaal of landelijk niveau de tegenmacht te zijn die gemeenteraden, Provinciale Staten en parlement onvoldoende weten te vormen.

Artsen, verpleegkundigen en andere zorgverleners gingen u voor. Scholieren en ouders kunnen hun al of niet stakende docenten steunen en autonomie plus een fatsoenlijk loon zonder bureaucratische tegenprestaties afdwingen. Vielen scheppende asfalt, plannen, verdiener, antwoord van openbaar vervoer, vernieuwers. En wie heeft de moed en het gezag? Eindelijk het makkelijke verzet tegen rekeningrijden te ontmaskeren? Democratie is meer dan wachten en een vakje vullen op verkiezingsdag. We hebben allemaal iets gezagsgetrouwe en ons, maar ook iets omstanders.

In plaats van schampere over parlement en gemeenteraad kunnen we de leden voeden met ideeën en kritiek. En zo nodig het vuur aan de schenen leggen. Journalisten zijn ook burgers en kunnen tegenmacht, feiten en argumenten leveren. Dat kan iedere burger tegenmacht schaadt het functioneren van de parlementaire democratie niet, maar draagt eraan bij. Een levende democratie voedt zich aan elkaar in evenwicht houdende machten. Het principe is niemand is de baas. Het zoeken moet zijn naar methodes om de vertegenwoordigende democratie te versterken.

In 1968 al publiceerde de historicus A. Dejonge een baanbrekend boek over de crisis der democratie tussen de twee wereldoorlogen. Hij bedoelde zowel de tekortkomingen destijds van het Nederlandse kiesstelsel als de dreiging van fascisme in de wereld. In 1990 schreef de Rotterdamse historicus J.W. Oerlemans in NRC Handelsblad een veelbesproken artikel dat als titel had Eenpartijstaat Nederland. De kiezer is inmiddels veel minder trouw aan de partijen die toen de dienst uitmaakten, maar het verschijnsel van machtsuitoefening door een ondoorzichtige monocultuur is wonderbaarlijk in stand gebleven.

En dat is nu nog gevaarlijker dan toen. De wereld dringt zich aan ons op. Amerika trekt zich terug. China koopt Afrika en Europa op. Rusland legt Duitsland en Nederland aan het gas infuus. De EU worstelt om een gezamenlijk antwoord te vinden. En intussen zijn de feiten en de waarheid ook maar een mening geworden. Onze taak als burgers is acuter dan in tientallen vredes jaren achter ons het geval was. In een wereld waarin ondemocratische tendensen aan kracht winnen, kunnen we beter ernst maken met het uitlokken van kritiek en onafhankelijke oordelen binnen ons democratisch bestel.

Vooral Cyrus leiders opstaan die zeggen dat zij en zij alleen de volkswil kunnen uitvoeren. Tegenmacht op allerlei plaatsen en niveaus is geen luxe en geen hobby van dwarst kijkers. Veel dank voor het luisteren. Sinds kort heeft De Correspondent een speciale luister app voor leden. Hiermee kun je alle luister journalistiek van De Correspondent op één plaats terugvinden en het biedt je de meest privacy vriendelijke manier om te luisteren. Je kunt m downloaden voor iOS of Android. Ben je nou nog geen lid en wil je onze journalistiek steunen?

Ga dan naar De Correspondent. Punt nl. Slash word lid. Heel veel dank.