Beste luisteraars. Mijn naam is Jack-Op Prantl en ik ben audio redacteur voor De Correspondent. Vandaag wil ik jullie een stuk voorlezen van onze correspondent sport Michiel de Hoog. Michiel interviewde wiskunde hoogleraar Bert Swart, specialist in de extreme waarde theorie. We moeten ons beter voorbereiden op extreme omstandigheden en de bestaande modellen die vooral gericht zijn op efficiency, houden daar niet altijd rekening mee. Laten we beginnen. Als je luistert naar hoogleraar wiskunde Bert Swart, specialist in extreem wel jouw theorie.

De studie van extreme zeldzame gebeurtenissen stuitte snel op een thema in zijn denken. De zucht naar efficiëntie in bijna alle geledingen van de maatschappij, zegt hij, is dom en gevaarlijk. Kijk, zegt Zwart. Ik ben hoogleraar wiskunde. Ik hou van cijfers. Ik hou van optimaliseren. Het probleem is alleen dat ik dat vaak niet goed kan, want sommige dingen zijn nauwelijks meetbaar. Dan is voorspellen op basis van historische data zinloos. Toch ziet hij het overal, in het bedrijfsleven, in de zorg, bij de overheid.

Er wordt bezuinigd vanuit het valse vertrouwen dat de toekomst min of meer lijkt op het recente verleden. Maar, zegt Zwart, als de toekomst een keer tegenvalt, als zich een extreme velho voordoet, kan de schade enorm zijn. Ik heb twee nieren. Ik heb mijn hele leven waarschijnlijk met één nier aangekund, ga ik dan een nier verkopen? Historische data zeggen ja. Overbodige nier nooit nodig gehad doen. Dit is de manier waarop er wordt geoptimaliseerd, gestandaardiseerd bezuinigd, zegt Zwart.

Maar verkoop ik m? Nee, natuurlijk niet. Wel zo slim om die voor de zekerheid aan te houden. Daarvoor hoef je trouwens geen professor te zijn, zegt Zwart. Dat is gewoon gezond verstand. Bert Swart is hoogleraar wiskunde aan de TU Eindhoven en groepsleider aan het Centrum Wiskunde en Informatica C&W in Amsterdam. In Nederland is hij niet erg bekend, maar een enthousiast lezer van zijn werk is dat wel. De belegger, academicus en schrijver Nassim Taleb. Taleb, schrijver van Foert By Random Ness en The Black Swan, waarschuwt al jaren dat onverwachte gebeurtenissen catastrofale schade aan kunnen richten.

Precies waar zwart onderzoek naar doet ook wel zeldzame gebeurtenissen dikke staarten of zwarte staarten of extreme waerde of zwarte zwanen genoemd. Zwart weet dus wat de risico's zijn, maar het besef van het risico is slechts één ding. Maar hoe kunnen we ons als maatschappij beter instellen op zeldzame, ontwrichtende gebeurtenissen zoals dit virus? Een goed begin, zegt Zwart, is wat minder te denken dat het verleden een goede voorspeller is van de toekomst. Die gedachte is de drijvende kracht geweest achter allerlei vormen van efficiency, optimalisatie en standaardisatie.

Woorden die een positieve lading hebben en het risico dat ermee gepaard gaat afdekken. Neem de zorg, zegt Zwart. Die is geprivatiseerd omdat private partijen de zorg efficiënter zouden kunnen verleden. En inderdaad is het systeem erg gestroomlijnd geworden. Als je vroeger een MRI scan nodig had, dan hoefde je je pas uit te kleden als de machine klaar was. Nu moet je als het ware al uitgekleed in de wachtkamer zitten, zodat je meteen de machine in kan. Alles om de doorlooptijd te verkorten.

Heel vaak gaat het ook goed. Heel vaak lijkt de toekomst op het verleden. Meestal gebeurt wat er meestal gebeurde. Die school van denken, McKinsey Logica, noemt zwart. Dat is de afgelopen decennia dominant geworden in de publieke sector, maar met name in het bedrijfsleven, met de just in time management concepten waarin voorraden zo klein mogelijk worden gehouden en onderdelen zo kort mogelijk onderweg zijn. Alleen als er iets misgaat en je werkprocessen zijn volledig afgeslankt, is er geen ruimte meer om te corrigeren.

Stel, er komt iets tussen. Een scan moet nog eens worden gemaakt. Een patiënt raakt onwel en gaat tijd verloren. Dan kun je een volgende patiënt niet vragen om zichzelf alvast uit te kleden om tijd te winnen. Immers, dat heeft die patiënt al gedaan. De afwezigheid van bewijs dat je iets nodig hebt, is niet het bewijs dat die nood niet bestaat. Absence of evidence betekent nog geen evidence of absence. De meeste mensen hebben die extra nier nooit nodig totdat ze hem wel nodig hebben.

Het vertrouwen dat de toekomst grotendeels lijkt op het recente verleden en het vertrouwen dat je daar beleid op kunt passeren, is toegenomen door de komst van big data technieken, denkt Zwart. Dat is links, zoals de slogan op zijn pagina bij de TU Eindhoven stelt de spits een rivaal of big data analytics. Rare Ivans remain rar and White Steel niet advanced met de metteko met geld en Technix toe aan de stand en Guanyin sites. Dit verwijst naar een discussie tussen twee denk scholen de Big Data School denk aan data analisten bij Facebook, Netflix of sportploegen.

Mensen die geïnteresseerd zijn in wat werkt zegt we zien deze en deze verbanden tussen het verleden en latere uitkomsten. En dus ziet de toekomst er vermoedelijk zus en zo uit. Ook al weten we niet precies hoe die uitkomsten tot stand komen. Een beetje het idee. We hebben geen modellen meer nodig, want we hebben data de Advanced Mathematical Models School meer wiskundig op universiteiten. Mensen die willen weten wat waar is, zegt. We willen weten hoe dat proces precies werkt.

Als je dat weet, denkt zwart. Heb je meer oog voor de zeldzame gebeurtenissen die dat proces kan genereren. En je hebt meer oog voor een risico dat de Big Data School negeert. Dat je de afhankelijkheden niet goed kent. Dat onschuldige zinnetje telt in statistische jargon als een forse belediging. Het betekent dat je het probleem niet begrijpt. Zwart illustreert dit met een klassiek voorbeeld. Als je de lengte meet van alle passagiers in een vliegtuig en het gemiddelde is 2 meter, dan moet je niet concluderen dat de gemiddelde persoon erg lang is.

De Big Data school zou dat doen, impliceert hij, dan moet je beseffen dat er waarschijnlijk basketballers in dat vliegtuig zaten. Je moet je bewust zijn van dat soort afhankelijkheden. Anders gezegd als je data niet goed zijn en je weet dat je data niet goed zijn, dan ben je veredelt dom aan het doen. Sommige sectoren houden rekening met het gevaar van zwarte staart en andere niet. Het waarom is ook voor zwart een mysterie. Zwart hield zich de afgelopen jaren bezig met plotse uitvallen van elektriciteit.

Zulke stroomstoringen kunnen soms enorm zijn, zegt zwart typische zwart statige gebeurtenissen. Dat gebeurt als veel onzekere dingen zich met elkaar vermenigvuldigen. Een beetje als bij rente op rente. En je weet niet precies wat de rente is. Dat kan al snel uit de hand lopen. Maar niet in Nederland. Ons netwerk is zeer robuust. Het is gebouwd op een maximale uitval van 30 minuten per jaar. Een groot deel van de kosten voor stroom gaat op aan de infrastructuur.

Ten noorden van Zwolle kunnen we niet eens meer een windpark bouwen, want de kabel die de stroom naar het zuiden moet vervoeren heeft die capaciteit niet. Waarom? Omdat we het netwerk schokbestendig hebben gemaakt. Ter vergelijking onze 4G infrastructuur is heel anders opgezet. Als we de normen uit het elektriciteitsnetwerk voor mobiele data zouden aanhouden, zouden we veel minder filmpjes kunnen kijken. Elektrotechnici zijn heel conservatief die denken aan zulke risico's, denkt zwart. Hij ziet het ook in mindere mate in de infrastructuur, het spoor en het wegennetwerk dat in Nederland goed onderhouden is nog wel, maar je hoort zwart vrezen.

Bijvoorbeeld dat we de Verenigde Staten achterna gaan in de optimalisatie drang. Heb je wel eens gehoord van zonnestormen? Dat zijn explosies op de zon die een geomagnetische storm veroorzaken. Het magnetisch veld om de aarde verandert dan tijdelijk. Meestal zijn die stormen klein, maar in 1859 en 1921 waren er grote als zo'n grote de Verenigde Staten treft. Dan is de schade jaarlijks tot wel 2 biljoen dollar. De kosten om je daartegen te beschermen tientallen miljarden jaarlijks. Zwart zegt Dat vinden ze daar kennelijk te duur.

De VS is op veel terreinen volledig over optimaliseert. Alle speling is uit het systeem. Dat is op termijn gevaarlijk. Wat betekent dit nu voor beleid? Wanneer wil je zijn, zoals de zorg, gestroomlijnd, efficiënt en goedkoop? En wanneer wil je zijn? Zoals het elektriciteitsnetwerk, duur en schokbestendig. Je kunt je immers niet tegen alle zwart statige risico's indekken, zoals de voornaamste kritiek op Nassim Taleb systeem analyse luidt. Zwart zegt dat hij daar geen precies antwoord op heeft.

Maar hij biedt wel twee denkrichtingen, eentje is dat je je zwakke plekken in kaart moet brengen. Immers, het is niet te voorspellen welke zwarte zwanen we zullen meemaken. Ook zinloos is om te voorspellen hoe vaak zwarte zwanen voorkomen. Je weet alleen dat ze gaan gebeuren ooit en dan moet je weten waar je kwetsbaar bent, zodat je snel kunt reageren. Van het herkennen van kwetsbare plekken geeft hij een huis, tuin en meterkast voorbeeld. Mijn vrouw belde me laatst dat de stroom was uitgevallen.

Het had die dag geregend. De stekker in de tuin was waarschijnlijk vochtig geworden. Dus ik zei doe de schakel naar de tuin uit en zet de aardlekschakelaar om. En dat werkte simpel gesteld wanneer de stroom uitvalt weet ik niet. Maar als de stroom uitvalt, weet ik wel waar ik moet zoeken. Als je je zwakke plekken kent, hoeft een potentieel dure ramp niet duur te zijn. Hij gebruikt steeds weer een voorbeeld uit de energie. Als we meer op zonne en windenergie draaien, dan zullen er vaker tijdelijke tekorten zijn omdat die bronnen niet constant zijn.

Als er minder stroom aan bod is, dan moeten we een chip hebben die de koelkast automatisch van 6 naar 7 graden zet. Dat is zoals hij het even later zegt, zonder jargon te mijden. Een asymmetrische reactieve maatregel. Zo kun je dus proactief investeren in sneller reageren asymmetrisch betekent een kleine, goedkope ingreep om een groot duur probleem mee op te lossen. Proactief die chip installeren voordat er een probleem is. Reageren? De temperatuur gaat omhoog. Mondkapjes zijn in ieder geval in theorie, aldus Zwart.

Ook een voorbeeld van een asymmetrische maatregel scheelt een berg kost een beetje. Een tweede denkrichting die zwart biedt, is op bepaalde terreinen meer inefficiëntie accepteren. Zwart hoort bijvoorbeeld elektrotechnici waarschuwen dat elektriciteitsnetwerken niet allemaal dezelfde software moeten gebruiken. Dat maakt ons kwetsbaarder voor hackers. Als iedereen dezelfde software heeft, dan hoeft een hacker maar één stukje software te kraken om de hele stroomvoorziening plat te leggen. Dit ziet Zwart ook terug in de afhankelijkheid van Nederland van de farmaceut Roche, die de machines en middelen voor de test op Korona aanlevert.

In gewone tijden is die afhankelijkheid geen enkel probleem. Sterker, dan is het efficiënt omdat producenten kwantum korting geven. Maar als de hele wereld tests wil maken, dan ben je kwetsbaar als je op één leverancier aangewezen bent en je ziet het in de just in time logistiek. Bedrijven houden geen voorraden aan, maar bestellen of produceren op verzoek. Dan heb je minder opslag nodig, wat minder geld kost. Maar als die leveringskosten verstoord raakt, dan zit je met een probleem.

Vandaar zegt Zwart dat het verstandig kan zijn om diverse leveranciers te hebben, voorraden aan te houden of over autonome productiecapaciteit te beschikken. Vinland hadden bijvoorbeeld een voorraad mondkapjes en beademingsapparatuur aangehouden als erfenis van de bedreiging van de Russen, zegt Zwart. De Eindhovense toeleverancier VDL, het bedrijf van de familie Van der Leegte, heeft altijd eigen voorraden aangehouden. Het bedrijf had niet alles aan China uitbesteed. Zwart zegt dat is van de Leegte alleen maar gelukt, omdat hij weigerde naar de beurs te gaan.

Aandeelhouders zouden immers zonder meer op een just in time leveringen keten hebben aangedrongen. Efficiënt, goedkoop, winstgevend. Wie weet leidt de Korona crisis tot een nieuw respect voor risico en een omarming of acceptatie van inefficiëntie en risico management afdeling van de overheid. Dat zou zwart wel zien zitten. Dit klinkt nu als wij van wc eend adviseren wc eend. Maar dit is denk ik wel wat we moeten leren. Een groep die afwegingen maakt en de beperking van historische data kent voordat bezuinigingen worden ondernomen.

En die kan helpen bij het prioritaire op de zeldzame gebeurtenissen waar op een voorbereid moeten zijn. Dank voor het luisteren. Ben je nu nog geen lid van De Correspondent? Ga dan naar De Correspondent. Punten als Lash. Word lid en steun onze journalistiek. Heel veel dank.